Μερική άποψη του Καθολικού με το Ιερό Βήμα, όπως είναι σήμερα. (Φωτογραφία 2016).
Ολόκληρος ο ναός φέρει αγιογραφίες διαφόρων εποχών, πράγμα που οφείλεται στη συνεχή λειτουργία του και στο ενδιαφέρον των μοναχών να ανανεώνουν τον λατρευτικό τους χώρο.
Ι. Ο αρχικός ναΐσκος, που μετατράπηκε σε ιερό βήμα, διασώζει δύο αγιογραφικές φάσεις. Η παλαιότερη αποκαλύφθηκε κατά την πτώση τμήματος της νεότερης αγιογράφησης στα Β.Α. του ναΐσκου. Σώζεται εν μέρει η σκηνή της κοιμήσεως της Θεοτόκου, η μορφή του διακόνου Στεφάνου και ορισμένες μορφές αγίων. Από την εικονογραφική αντίληψη και την τεχνοτροπία, η παλαιά αυτή φάση χρονολογείται από τους ειδικούς στο τέλος του 12ου ή στην αρχή του 13ου αι., δηλαδή γύρω στο 1200. Έτσι χρονολογείται κατά προσέγγιση και η ίδρυση του αρχικού ναού και πιστοποιείται η ύπαρξη μοναστικής αδελφότητος, τουλάχιστον στα χρόνια αυτά.
Στη δεύτερη εικονογραφική φάση του ίδιου ναΐσκου εικονίζονται ολόσωμοι ο Χριστός, ο Ιωάννης Πρόδρομος και άλλοι άγιοι, καθώς και εικονογραφικές σκηνές, που καλύπτουν όλους τους τοίχους.
Η Γέννηση του Χριστού (1539) από τον κυρίως Ναό.
Στον κυλινδρικό θόλο του σημερινού ιερού εικονίζονται δέκα συνθέσεις: Υπαπαντή, Βάπτιση, Γέννηση, Βαϊοφόρος, Μεταμόρφωση, Σταύρωση, Επιτάφιος Θρήνος, Ανάσταση, Γέννηση Θεοτόκου, Εισόδια.
Στην κόγχη του ιερού εικονίζεται η Θεοτόκος (Πλατυτέρα), έργο του Ξένου Διγενή, με το παιδί Ιησού κατά μέτωπο, να ευλογεί με τα δύο χέρια.
Η Πλατυτέρα των Ουρανών. Έργο του Ξένου Διγενή από τον αρχικό ναΐσκο.
Επάνω από την κόγχη εικονίζεται ο Χριστός με ανοιχτόχρωμα ρούχα, καθισμένος σε ουράνιο τόξο, που ευλογεί με τα δύο χέρια και δεξιά του οι αρχάγγελοι Μιχαήλ και Γαβριήλ.
Στο δυτικό τμήμα του νότιου τοίχου του Ιερού σώζεται η κτητορική επιγραφή του 1491, που μνημονεύει τον αγιογράφο Ξένο Διγενή, τον ηγούμενο Ιωακείμ και τον μοναχό Νικόδημο, καθώς και τους άλλους δύο αδελφούς τους, Ευστάθιο και Θεόδωρο, που δαπάνησαν στη μνήμη των γονέων τους για τον ναό και την αγιογράφησή του. Στις 20 Σεπτεμβρίου του 1491 πρέπει να ολοκληρώθηκαν οι εργασίες και να γράφηκε η επιγραφή.1
Το έργο του Ξένου Διγενή είναι ένα αξιόλογο δείγμα της ζωγραφικής του δεύτερου μισού του 15ου αιώνα και εκτιμάται ιδιαίτερα από τους αρχαιολόγους, που το συγκρίνουν με έργα της Μακεδονικής και της Κρητικής Σχολής.
Η Βάπτιση του Χριστού (1539) από τον κυρίως Ναό.
ΙΙ. Ο δεύτερος ναός, που οικοδομήθηκε ως επέκταση του αρχικού, χρονολογείται ύστερα, βέβαια, από το 1491, αλλά η επιγραφή που είχε γραφεί αριστερά από το βόρειο παράθυρο, είναι τελείως δυσανάγνωστη. Ο Ορλάνδος διέκρινε2 τους βυζαντινούς αριθμούς ζ Μ ζ, που πιθανόν να σημαίνουν τη χρονολογία από κτίσεως κόσμου 7047 = 1539 από Χριστού.
Ο τετράγωνος αυτός ναός είναι ολόκληρος αγιογραφημένος από τη βάση των τοίχων του έως τον τρούλο. Ο αγιογράφος είναι άγνωστος, η χρονολογική όμως ένδειξη της επιγραφής οδηγεί και στην οικοδόμησή του ± 50 χρόνια μετά την αγιογράφηση του πρώτου από τον Ξένο Διγενή.
Η Βαϊοφόρος (1539) από τον κυρίως Ναό.
Στον τρούλο δεσπόζει η μορφή του Παντοκράτορος, που περιβάλλεται από τις ουράνιες δυνάμεις, την Παναγία και τον Ιωάννη Πρόδρομο. Στα σφαιρικά τρίγωνα εικονίζονται οι τέσσερις Ευαγγελιστές. Μεγάλες σκηνές, ο Ευαγγελισμός, η Γέννηση, η Υπαπαντή, η Μεταμόρφωση, η έγερση του Λαζάρου, η Βαϊοφόρος, ο Νιπτήρας, η Ανάσταση, η απιστία του Θωμά, η Ανάληψη και η Πεντηκοστή, η Κοίμηση της Θεοτόκου, η Σταύρωση, η Βάπτιση, το συμπόσιο του Ηρώδη, η Βρεφοκτονία, η συνάντηση με τη Σαμαρείτιδα, καλύπτουν τα υψηλά σημεία, ενώ μεμονωμένες εικόνες ολόσωμων μορφών αγίων εκτείνονται στα χαμηλότερα μέρη.
Διάγραμμα κατανομής των εικονογραφικών θεμάτων των τριών φάσεων του ιερού Βήματος του κυρίως Ναού και του Νάρθηκα κατά τον Ορλάνδο.
Η τεχνοτροπία διαφέρει από του Διγενή, τον οποίο δεν μιμείται στην εκτέλεση όμοιων θεμάτων ο άγνωστος καλλιτέχνης, αλλά δεν φαίνεται και να επηρεάζεται από δυτικά ή άλλα ξένα πρότυπα, όπως συμβαίνει με άλλους ζωγράφους της εποχής. Αναφορές σε τεχνοτροπία και επιλογές παραστάσεων, όχι όμως προσκόλληση, παραπέμπουν στη Μονή Φιλανθρωπηνών στο νησάκι των Ιωαννίνων, αλλά και σε άλλους σύγχρονους αγιογράφους. Ο άγνωστος ζωγράφος προβάλλει δραματική ένταση με θεατρικότητα στις σκηνές που επιλέγει, αποφεύγοντας τη στατική μετωπικότητα. Σημαντική είναι η παρατήρηση των ειδικών ότι οι επιλογές του ζωγράφου του 1539 είναι προδρομικές. Ίσως κοντά του να μαθήτευσαν γνωστοί αγιογράφοι.
Πρόκειται και στην περίπτωση αυτή για αξιόλογο εκπρόσωπο της μεταβυζαντινής ζωγραφικής, για την ταυτότητα του οποίου μόνο εικασίες γίνονται, με βάση τη συγγένεια της τεχνοτροπίας του με άλλους αγιογράφους.3
Η Ανάσταση του Χριστού (1539) από τον κυρίως Ναό.
ΙΙΙ. Ο νάρθηκας. Είναι αγιογραφημένος ολόκληρος με μέτριας τέχνης τοιχογραφίες. Αν θα θέλαμε να συσχετίσουμε τον νάρθηκα με το κατεδαφισμένο σήμερα παρεκκλήσιο των Αρχαγγέλων, τότε θα πρέπει να τοποθετήσουμε την ανέγερσή του πριν από το 1712, ίσως στην αρχή του 18ου αιώνα.
Οι μέτριας τέχνης εικονογραφίες του νάρθηκα φιλοπονήθηκαν κατά την τεχνοτροπική συνήθεια που συμβιβάζεται με την αφελή και αυθόρμητη λαϊκή ζωγραφική της εποχής.
———————————-
ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1 Ανηγέρθη και ανηστορήθη ο θείος και πάνσεπτος ναός της υπεραγίας δεσποίνης ημών Θεοτόκου και αειπαρθένου Μαρίας της Φανερωμένης διά συνδρομής κόπου τε και εξόδου του τιμιωτάτου εν ιερομονάχοις Ιωακείμ μετά των αδελφών αυτού Νικοδήμου μοναχού Ευσταθίου και Θεοδώρου και εις μνημόσυνον των μακαρίων γονέων αυτών. Αμήν. Έτους ,ζ ηνδικτιώνος θ’ Σεπτεβρίω κ’. Εγένετο δε διά χειρός εμού Ξένου του Διγενή εκ Μορέως και οι βλέποντες εύχεσθαί μοι διά τον Κύριον. Μνήσθητι Κύριε των δωρητών της αγίας μονής ταύτης.
(Η μεταγραφή διατηρεί τις ορθογραφικές επιλογές του κειμένου).
2 Βλέπε Α. Κ. Ορλάνδος, «Βυζαντινά μνημεία Αιτωλοακαρνανίας. Η εν Αιτωλία Μονή της Μυρτιάς», Αρχείον Βυζαντινών Μνημείων Ελλάδος 9 (1961) 74 -112, σελ. 106.
3 Βλέπε Αθ. Σέμογλου, «Ο εντοίχιος διάκοσμος του Καθολικού της Μονής Μυρτιάς στην Αιτωλία (φάση του 1539) και η θέση του στη ζωγραφική του α’ μισού του 16ου αιώνα», περ. Εγνατία 6 (2001-2002) 185-235, σελ. 234-235.